Columns over geloof en zingeving

Er zijn van die woorden die zwaarder klinken dan het verhaal dat erachter schuilgaat. Kerkverlating is er één van. Het roept al snel dramatische beelden op: iemand die nog één keer door het middenpad loopt, de deur achter zich dichttrekt en nooit meer terugkomt. Een breuk, een definitief afscheid, een soort innerlijk ontslag bij God zelf. Maar als je de mensen spreekt die “de kerk verlaten” hebben – of jezelf eerlijk in de spiegel aankijkt – blijkt het vaak veel stiller, veel ingewikkelder en veel minder zwart-wit dan dat.

Er zijn dagen dat ik het lied Als het leven soms pijn doet aanzet zonder dat ik het wil. Alsof mijn vingers het eerder weten dan mijn hoofd. Het gebeurt meestal ’s avonds, wanneer het huis stiller is dan goed voor me is en ik in de woonkamer sta, net naast die ene stoel waar altijd een te dunne deken overheen hangt. Dan drukt mijn duim op play. Niet uit hoop. Eerder uit gebrek aan iets anders.

Er zijn periodes geweest waarin ik het gevoel had dat mijn gebeden de lucht nauwelijks haalden. Niet omdat ik niets zei, maar omdat er vanuit de hemel geen enkele beweging terugkwam. Het is een heel eigen soort stilte: een stilte die niet geruststelt, maar eerder schuurt; een stilte waarin je ongemerkt begint te twijfelen aan jezelf, aan je geloof en soms zelfs aan de vraag of God nog wel oplet. Het is de stilte waarin je niet alleen geen richting krijgt, maar ook niet meer weet of je nog durft te hopen dat er überhaupt een richting ís.

Er is iets merkwaardigs aan de manier waarop veel christenen reageren wanneer Johan Derksen – bekend van het populaire Vandaag Inside – de Bijbel weer eens een sprookjesboek noemt. Er klinkt onmiddellijk gekwetstheid, verontwaardiging, soms zelfs een soort morele trots, alsof hij met die ene opmerking het hele christendom omver probeert te duwen. Wat mij echter opvalt, is niet zijn gemak waarmee hij het geloof terzijde schuift, maar het ongemak waarmee gelovigen zijn woorden ontvangen. Alsof zijn kritiek niet alleen de Bijbel raakt, maar ook hun kwetsbare zekerheid over wat geloof eigenlijk betekent. Misschien komt dat doordat ik zijn afwijzing beter begrijp dan veel van mijn geloofsgenoten lijken te doen.

Ik beken het maar meteen: ik ben christen, en ik kijk bijna dagelijks naar Vandaag Inside. En elke keer als ik dat ergens hardop zeg, voel ik de ongemakkelijke stilte die erop volgt. Niet omdat ik me schaam — maar omdat christenen vaak sneller oordelen over een talkshow dan over hun eigen hart. Het is opvallend hoeveel gelovigen precies weten wat “niet kan”, alsof God een hemels Excelbestand bijhoudt waarin VI-kijken rood gemarkeerd staat. Terwijl diezelfde mensen zonder met hun ogen te knipperen roddelen, oordelen, uitsluiten, verkillen, geestelijke druk uitoefenen en mensen breken in de naam van “waarheid”. Maar dát wordt zelden als zonde benoemd. Dat is “zorg”, “pastorale wijsheid”, “bijbelse visie”.

Er zijn avonden waarop het huis stilvalt op precies het moment dat het licht begint te verdwijnen. De dag wordt zachter, de geluiden vervagen en in die overgang merk ik soms iets wat ik in de kerk steeds minder vond: een aanwezigheid die niet vraagt om zekerheid, overtuiging of gepolijste antwoorden. Een aanwezigheid die er gewoon ís. En in die stilte hoor ik soms bijna een fluistering: Waar dacht je dat Ik gebleven was?

Laatst vroeg iemand me, bijna achteloos maar welgemeend: “Maar hoe werkt dat dan, geloven? Wat merk jij er eigenlijk van op een gewone dag?” En misschien bleef die vraag hangen omdat ze precies raakt waar geloven voor mij leeft: niet in grootse woorden, niet in kerkdiensten of rituelen, maar in het stille, het kleine, het ongeziene. Als je mij zou volgen tijdens een willekeurige dag, dan zou je niet meteen zien dat ik geloof. Ik draag geen zichtbaar kruisje, ik ga nauwelijks nog naar de kerk en ik heb geen kring van gelovige vrienden om mee te praten. Maar toch is geloof verweven met mijn dag — soms alsof het ademhaalt met mij mee, soms als iets dat ik kwijt ben en terug moet zoeken.

Soms denk ik na over hoe bijzonder het eigenlijk is dat ik geloof. Niet omdat geloof iets is waarin ik ben opgevoed of omdat mijn omgeving het vanzelfsprekend vindt — integendeel. De meeste mensen om mij heen geloven niet. Toch hoor ik soms tussen de regels door een zachte vraag: Maar Marjolein, wat geloof jij dan precies? En misschien is het tijd om daar eerlijk antwoord op te geven, niet om iemand te overtuigen, maar gewoon om zichtbaar te maken wat voor mij het hart is van het christelijk geloof.

Professionele zorg helpt je verder, maar alleen God kan je dragen.

Geloof mag geen vervanging zijn voor professionele zorg.

Wie vooral wil presteren voor God, mist de uitnodiging om met God te leven.

Er zijn herinneringen die verbleken. En er zijn herinneringen die, hoe oud je ook wordt, scherp als glas blijven. Niet omdat je ze niet wilt vergeten, maar omdat ze je nog steeds raken op plekken waar geen tijd aan kan komen. Voor mij is dat de dag in Antwerpen: het moment waarop ik niet alleen werd buitengesloten, maar ook definitief leerde dat ik makkelijk te missen was.

Sommige mensen verwachten van mij dat ik mijn vrije tijd vul met intellectuele dingen: dikke boeken, ingewikkelde theologie, existentiële vragen waar je nachten van wakker ligt. Maar eerlijk? Ik zit tegenwoordig regelmatig met mijn hoofd boven een diamond painting, pincet in de ene hand, bakje met steentjes in de andere en een geduld dat ik bij mensen zelden heb.

Het gebeurt me ieder jaar weer: nog voordat december goed en wel begonnen is, begint de buitenwereld al te schreeuwen. Lichtjes, lijstjes, kassabonnen, reclamefilmpjes waarin iedereen gelukkig is — of in elk geval zo speelt. Soms voelt het alsof Kerst een wedstrijd is geworden: wie heeft de mooiste boom, de perfecte familie, de tafel die doorzakt onder het eten. En ik merk dat er dan iets in mij dichtklapt, alsof die hele glitterlaag iets wil bedekken waar ik niet in mee kan of mee wíl.

Er is een bepaald soort stilte die altijd valt wanneer ik vertel dat ik — zevenenveertig jaar oud — nog altijd bij mijn ouders woon. Niet de vriendelijke stilte van iemand die luistert, maar de ongemakkelijke stilte van iemand die niet weet hoe hij moet reageren. Alsof mijn leven ineens een raadsel is dat ze moeten oplossen. Soms krijg ik er een vraag achteraan die meer pijn doet dan iemand ooit zal begrijpen: Waarom woon je nog thuis? En dan denk ik: waarom mag jij wél zonder uitleg getrouwd zijn, kinderen hebben, een baan, een eigen huis? Waarom mag jouw leven vanzelfsprekend zijn en het mijne nooit?

Het gebeurt vaker dan ik hardop durf toe te geven: dat ik me beter begrepen voel door mijn honden dan door de meeste mensen. Cooper en Milo hebben geen theologie gestudeerd, ze hebben geen psychologische opleiding, ze spreken geen woorden die de juiste nuance moeten raken. Ze hebben geen mening over hoe ik zou moeten leven, ze geven geen advies dat ik niet vroeg, ze hebben niet de behoefte om mijn gedachten kleiner te maken zodat zij er beter mee om kunnen gaan. Ze hebben oren — echte, zachte, flaporen die bewegen wanneer ik nog maar ademhaal — en een opmerkelijke capaciteit om precies dat te horen waar mensen soms overheen praten.

Het viel me laatst weer op tijdens een gesprek dat op zichzelf vriendelijk was, maar waarin ik mezelf halverwege ongemakkelijk terugvond. Iemand vertelde over een kleine keuze die hij moest maken — iets praktisch, iets alledaags — en ik hoorde mezelf knikken terwijl mijn hoofd al bezig was met vraag acht, terwijl hij nog bezig was met antwoord één. Niet omdat ik ongeduldig was, maar omdat het gesprek in mij vanzelf een paar bochten verder ging. Het gebeurt me zo vaak dat het me soms doet twijfelen of ik überhaupt gemaakt ben voor simpele gesprekken. Alsof mijn denken een paar versnellingen heeft die anderen niet zien zitten.

Het overviel me laatst tijdens een wandeling vroeg in de ochtend. De honden renden voor me uit, alsof zij de nieuwe dag zonder moeite konden dragen, maar ik voelde vooral moeheid. Niet de soort die je oplost met koffie en frisse lucht, maar een die dieper zit — een moeheid van lang proberen, lang geloven, lang zoeken. En terwijl ik daar liep in de stille ochtend, merkte ik opnieuw hoe weinig mensen er nog om mij heen zijn sinds ik de kerk verliet. Hoe stil mijn leven soms geworden is.

De laatste tijd klik ik soms ’s avonds een online kerkdienst aan. Niet omdat ik terug wil naar de kerk — dat verlangen is er niet meer — maar omdat er ergens in mij nog een restje nieuwsgierigheid leeft naar hoe andere mensen woorden geven aan hun geloof. Het voelt alsof ik van buitenaf door een raam naar binnen kijk: ik herken het decor, ik herken de taal, maar mijn lichaam blijft bewust buiten staan. En toch luister ik.

Het gebeurt meestal onverwacht. Ik sta in de woonkamer, een jas over de stoel, de avond nog zacht van het achterblijvende daglicht en ineens besef ik weer hoe vreemd het eigenlijk is om te geloven in een huis waar niemand dat doet. Waar God geen gespreksonderwerp is, geen mogelijkheid, geen taal. Een huis waarin geloof soms voelt als een geheim dat niet verboden is, maar waarvoor simpelweg geen woorden bestaan.

Er was een tijd in mijn leven waarin ik niet naar God zocht, maar naar zingeving. Naar een reden om ’s ochtends mijn ogen open te doen. Naar iets dat groter was dan de donkere put waarin ik mezelf dagelijks aantrof. Mijn depressies waren niet tijdelijk of incidentieel; ze waren een constante onderstroom. Ik dacht bijna elke dag aan de dood — niet omdat ik dood wílde, maar omdat ik geen weg meer zag om te blijven leven. In die periode kwam ik niet in een kerk om te geloven, maar omdat ik ergens wilde horen. Ik zocht een plek waar de stilte in mij minder galmde. En in het begin vond ik daar iets wat ik nauwelijks kende: mensen die me zagen, die mijn naam noemden, die naast me bleven zitten als mijn woorden halverwege vastliepen. Ik voelde me voor het eerst in lange tijd minder alleen.

Ik moest vandaag terugdenken aan een kerkdienst en een preek die me meer had vermoeid dan gevoed. Ik stond nog in de hal toen iemand, met een goedbedoelde glimlach en een hand op mijn arm, zei: “Jij denkt gewoon te veel. Geloven moet je niet analyseren, maar ontvangen.” De woorden waren vriendelijk bedoeld, dat voelde ik wel, maar ze kwamen binnen met het gewicht van iets dat ik al vaker had gehoord en nooit helemaal van me af had kunnen schudden.

Het begon op een doordeweekse avond waarop ik eigenlijk te moe was om nog te bidden. Toch ging ik zitten, meer uit gewoonte dan uit verlangen. Mijn dag was rommelig geweest, mijn hoofd vol. Ik keek naar mijn open handen op het bureau, alsof daar iets moest gebeuren, en probeerde woorden te vinden die ergens op leken. Maar na enkele zinnen zakte alles weg. Niet in een rustige stilte, maar in zo’n lege, holle stilte die je bijna lichamelijk voelt. Het soort stilte waarin je ineens merkt dat je alleen je eigen adem nog hoort. Ik voelde hoe mijn adem hoog kwam te zitten, alsof er iets in mijn borst zich langzaam samenkneep, en hoe snel ik wilde concluderen: zie je wel, er is niemand die luistert.

Er zijn van die ontmoetingen waarin iemand zegt dat hij iets met je wil delen “uit liefde”, en hoewel zulke woorden geruststellend bedoeld zijn, merk je toch dat er iets in jezelf voorzichtig terugwijkt. Meestal heeft dat niet te maken met het onderwerp zelf, maar met de manier waarop iemand die liefde invult — alsof ware zorg begint bij het geven van richting en pas daarna ruimte laat voor jouw eigen verhaal. Juist dat contrast, tussen liefde als luisterende aanwezigheid en liefde als corrigerende kracht, houdt me al jaren bezig. Het is een spanning die veel van ons herkennen, vooral wanneer we op zoek zijn naar een vorm van geloof die niet knelt maar draagt.

Het gebeurde weer vanochtend, tijdens het wandelen met mijn honden. De lucht hing laag en grijs, alsof de dag zelf nog niet wist of hij wel wilde beginnen. Ik liep over het natte gras, luisterde naar het snuiven van de honden, en ineens dacht ik: ben ik eigenlijk nog wel gelovig? Het is niet de eerste keer dat die vraag in mij opkomt. Soms komt hij zachtjes, bijna vriendelijk. Soms valt hij als een klomp ijs in mijn buik: koud, onverwacht, hard. Maar altijd is het dezelfde vraag die aan de binnenkant van mijn borst blijft trekken, alsof er iets zoekt naar ruimte: waar hoor ik eigenlijk bij?

Er zijn momenten geweest dat ik serieus heb overwogen om van geslacht te veranderen. Niet omdat ik me per se man voelde, niet omdat ik mijn lichaam haatte, maar omdat het leven zo ingewikkeld was dat ik dacht: misschien is dit de uitweg. Ik voelde me nooit echt vrouwelijk, ik viel op vrouwen, ik herkende mezelf niet in het beeld dat de wereld “vrouw” noemde. En diep vanbinnen leefde de vraag: misschien klopt het allemaal beter als ik man zou zijn?

Soms vraag ik me af of we in Nederland eigenlijk wel doorhebben hoe bijzonder ons onderwijsstelsel is. Ik ken geen enkel ander land waar je een school kunt oprichten op grond van een religieuze overtuiging, volledige bekostiging kunt krijgen en vervolgens in belangrijke mate zélf mag bepalen wie je toelaat, welke normen je hanteert en hoe je schoolcultuur eruitziet. Dat klinkt edel — vrijheid van onderwijs, een groot goed. Maar hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik zie dat deze vrijheid ook grenzen heeft bereikt.

Het gebeurde tijdens een van die gesprekken waarvan ik hoopte dat ze me zouden helpen om helderheid te krijgen. Een pastoraal counsellor had aangeboden om samen met mij te onderzoeken wat de Bijbel zegt over homoseksualiteit. Het was in zijn spreekkamer, twee stoelen, de Bijbel open tussen ons in. Ik vond het spannend, maar ook hoopvol: eindelijk iemand die niet alleen wilde oordelen, maar echt met me mee wilde kijken. Iemand die durfde te luisteren, dacht ik toen nog.

Soms is geloof niet alleen een bron van kracht, maar ook van pijn. Vooral wanneer woorden en overtuigingen die ooit bedoeld waren om ons te beschermen, ons kleiner maken dan we bedoeld zijn. In deze column deel ik een persoonlijk moment waarop oud zeer uit mijn geloofsverleden opnieuw aan het licht kwam — en hoe het, heel langzaam, minder zwaar werd.